Rehabilitacja logopedyczna po udarze mózgu – poradnik – ćwiczenia logopedyczne po udarze.

Rehabilitacja logopedyczna po udarze mózgu – poradnik dla opiekuna pacjenta z afazją – ćwiczenia logopedyczne po udarze.

Krok pierwszy – zrozumienie choroby.

Bezradność, chaos, załamanie, bezsilność, tak najczęściej rodziny pacjentów po udarze opisują początek swej drogi w poszukiwaniu pomocy. Dezinformacja powoduje ogromny niepokój i często zamiast aktywnych działań opiekuna następuje jego paraliżujący lęk. Zapewne dużo już przeczytaliście o tym czym jest udar, jak się przed nim chronić czy kto znajduje się w grupie ryzyka – ale jak to wszystko przełożyć na bliską Wam osobę, która leży na szpitalnym łóżku? Postaram się przedstawić kilka kroków, które warto poczynić już w pierwszych dniach po udarze. Na wstępie jednak chciałabym nadać nieco więcej światła na nową dla Was sytuację.

,,Udar krwotoczny czy niedokrwienny – co to dla mnie jakaś różnica?”

Takie słowa usłyszałam kiedyś od pacjenta. W pierwszych godzinach po udarze bardzo duża! Przypomnę tylko, że udar niedokrwienny, który powstaje przez zatrzymanie dopływu krwi do mózgu, szybko zdiagnozowany daje lekarzom możliwość przeprowadzenia trombolizy lub trombektomii do 4 godzin od pojawienia się pierwszych objawów. Tu czas odgrywa decydującą rolę i często warunkuje objawy ostateczne. Podczas udaru krwotocznego, czyli gwałtownym wylewie krwi do mózgu, lekarze w pierwszej kolejności starają się unormować ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Dlatego uważam, że w momencie rozpoczęcia walki o pacjenta, rodzaj udaru jest niezmiernie ważny – daje inne możliwości działania, w kolejnych etapach natomiast, postępowanie rehabilitacyjne jest zbliżone tak w udarze krwotocznym jak i niedokrwiennym.

Co zatem z miejscem udaru? Zapewne już usłyszeliście od lekarza tajemnicze ,,udar prawo” lub ,,lewostronny”. Ale czy miejsce udaru ma jakieś znaczenie?

Zdecydowanie tak!

Ze względu na funkcję, które pełnią, półkulę prawą nazywa się kreatywną, lewą natomiast logiczną. W uproszczonej formie graficznej przedstawie Wam za co te półkule konkretnie odpowiadają.

Jak z czasem się przekonacie umiejscowienie udaru ma ogromne znaczenie na deficyty, które pojawiają się u chorych. Osoby z udarem lewostronnym w większości mają trudności z konstruowaniem i rozumieniem wypowiedzi czy z nazywaniem przedmiotów i wielu z nich wymaga pracy z logopedą. Przy udarze prawostronnym często szwankują emocje, głównie w pierwszym okresie może występować labilność emocjonalna. Wielokrotnie słyszałam od pacjentów, że wzruszają się na reklamach, czy przesadnie emocjonalnie reagują na sytuacje, na które przed udarem nie zwróciliby uwagi. Na tym etapie pojawiać się może szybka męczliwość, apatia, zniechęcenie lub pobudzenie i wybuchowość, niestety pewne rzeczy są wpisane w tę chorobę i tak też musimy do nich podchodzić.

Ostatnie tajemnicze hasło na dziś to afazja – czyli utrata zdolności porozumiewania się. Bardzo często towarzyszy ona udarowcom, głównie w początkowym etapie. W związku z tym, iż przyjmuje różną postać wprowadzono jej podział na :

• czuciową zwaną inaczej sensoryczną – dotyczy osób które utraciły zdolność rozumienia mowy;
• ruchową lub inaczej motoryczną – oznacza niemożność mówienia;
• mieszaną – gdy występują deficyty zarówno w obszarze mówienia jak i rozumienia ;
• amnestyczną – to wybiórcze problemy w nazywaniem, tzw. uciekanie słów;
• całkowitą – gdy pacjent całkowicie (lub niemal całkowicie) utracił zdolność mówienia i rozumienia.

Jest jeszcze wiele szczegółowych podgrup, ale chciałam Wam przecież nieco rozświetlić, a nie mieszać w głowie.

W pierwszych dniach pobytu w szpitalu może być taka sytuacja, iż codziennie usłyszycie inną diagnozę dotyczącą stanu mowy pacjenta – nie oznacza to, że logopeda popełnił błąd – jest to dowód ogromnej dynamiki zmian w stadium początkowym.Dlatego pamiętajcie, że stan pacjenta w pierwszych dobach po udarze w ogromnej liczbie przypadków nijak się ma do tego co będzie za kilka tygodni.

Mam nadzieję, że wprowadziłam przynajmniej odrobinę ładu w natłok informacji, który zapewne Wam towarzyszy. W kolejnym kroku przygotuję propozycje konkretnych wskazówek, które będziecie mogli wykorzystać przy pracy z bliską Wam osobą. Specjalistyczna rehabilitacja logopedyczna po udarze mózgu dostępna jest również w podczas turnusów rehabilitacyjnych w ośrodku NORMAN.

SPRAWDŹ OFERTĘ TURNUSU LOGOPEDYCZNEGO

Krok drugi – ćwiczenia logopedyczne mięśni mimicznych po udarze mózgu – rehabilitacja logopedyczna po udarze mózgu.

Przygotowałam zestaw praktycznych wskazówek, które mogą być dla Was wsparciem. Skupmy się na ćwiczeniach mięśni mimicznych, które są bardzo pomocne przy walczeniu z porażeniem nerwów czaszkowych.

Asymetria twarzy jest jednym z pierwszych objawów udaru i niestety często towarzyszy ona pacjentom jeszcze długo po opuszczeniu szpitala. Uszkodzenie tych nerwów powoduje zubożenie mimiki twarzy i często wpływa na jakość mowy. Aby przywrócić utracone funkcje należy podjąć się systematycznej pracy w obrębie mięśni mimicznych oraz języka. Ćwiczenia pacjent powinien wykonywać w pozycji siedzącej, natomiast jeśli nie ma takiej możliwości powinniśmy zapewnić mu pozycję półsiedzącą. Nim przystąpicie wspólnie do ich wykonywania, postaraj się zrobić je samodzielnie przed lustrem – będziesz mieć wówczas pewność, że dobrze zrozumiałeś dane ćwiczenie oraz łatwiej będzie Ci pokazać je pacjentowi. Nazwałam każde z nich, aby przez skojarzenie szybciej można było je zapamiętać, dzięki czemu po kilku powtórzeniach nie będziecie już potrzebować kartki.

Każde z przedstawionych poniżej ćwiczeń należy powtórzyć od 5 do 10 razy, a przed przystąpieniem do kolejnego z nich pacjent powinien wykonać 3 głębokie wdechy i wydechy.

Ćwiczenia logopedyczne warg u pacjenta po udarze:

• ,,Szeroki uśmiech „ – Prosimy aby pacjent uśmiechnął się w miarę jego możliwości jak najszerzej, wytrzymał w takiej pozycji 3sek. po czym powrócił do pozycji wyjściowej,
• ,,Całus”– Prosimy o ściągnięcie warg i wytrzymanie kilku sekund,
• Ćwiczenie naprzemienne – naprzemiennie ściąganie ust do całusa oraz szeroki uśmiech,
• ,,Balon” – Pacjent powinien nabrać jak najwięcej powietrza w poliki i utrzymać zwarcie warg przez kilka sekund, tak aby powietrze nie uciekało,
• ,,Mały balon” -Prosimy aby pacjent nabrał powietrze tylko w prawy polik, utrzymał zwarcie warg kilka sekund, wypuścił powietrze po czym powtórzył zadanie nabierając powietrze tylko w polik lewy,
• Ćwiczenia naprzemienne-Przenosimy powietrze z jednego policzka do drugiego, tak jak przy płukaniu ust,
• Ćwiczenia naprzemienne – wciąganie i nadymanie naprzemiennie policzków,
• Przygryzanie warg. Górnymi zębami przygryzamy delikatnie dolną wargę, po kilku sekundach wracamy do pozycji wyjściowej i staramy się zębami dolnymi delikatnie przygryźć wargę górną,
• ,,Słomka” Zwieramy wargi i wciągamy powietrze tak jakbyśmy pili przez słomkę. Ćwiczenie to można wykonać używając słomki i wody, należy jednak upewnić się wcześniej, czy pacjent nie ma problemów z przełykaniem i nie krztusi się podczas przyjmowania płynów. Gdy zdecydujemy się na użycie płynu nie zostawiamy pacjenta bez nadzoru!
• ,,Wiatraczek” Prosimy o zwarcie warg i długi wydech. Do tego ćwiczenia wskazane są dodatkowe akcesoria w postaci wiatraczka lub baniek aby pacjent widział efekt swojej pracy,
• ,,Świeczka” Prosimy podobnie jak w poprzednim ćwiczeniu o zwarcie warg i krótki wydech, tak jakbyśmy chcieli zgasić świecę,
• Ćwiczenie naprzemienne- Przy zwartych wargach pacjent powinien wciągnąć powietrze po czym wykonać trzy krótkie wydechy, ponownie nabrać powietrza i wykonać długi wydech,
• ,,Parskanie” Wypuszczamy powietrze przy rozluźnionych wargach starając się wydać dźwięk przypominający parskanie konia,
• ,,Głoskowanie” Ćwiczenie to polega na ułożeniu ust w pozycji do wymowy głoski a. Wargi powinny być otwarte bardzo szeroko-jak podczas wizyty dentystycznej:). Wymawiamy pięciokrotnie krótką głoskę ,,a ” po tym długie aaaaa. To samo ćwiczenie wykonujemy kolejno na głoskach : e,i,o,u,y,

Ćwiczenia logopedyczne języka u pacjenta po udarze:

Poniższe ćwiczenia pacjent powinien wykonywać przy lekko otwartych ustach, tak abyśmy widzieli pracę języka.

• Wystawienie całego języka na zewnątrz i chowanie – jak przy lizaniu lodów. Mimo, iż w języku polskim nie ma głosek, które wymagają od nas takiej pozycji języka zachęcam aby w pierwszej fazie po udarze wykonywać to ćwiczenie podczas diagnostyki logopedycznej, pokarze nam ono czy występuje porażenie nerwów w tym obszarze.
• Dotykamy czubkiem języka górnych zębów,
• Dotykamy czubkiem języka dolnych zębów,
• Dotykamy czubkiem języka górnej wargi,
• Dotykamy czubkiem języka dolnej wargi,
• Ćwiczenia naprzemienne- dotykamy kolejno: warg górnej, wargi dolnej, górnych zębów, dolnych zębów,
• ,,Wahadełko” Dotykanie językiem naprzemiennie prawego i lewego kącika ust,
• ,,Liczenie zębów” Prosimy aby pacjent przejechał powoli językiem po górnych później dolnych zębach, tak jakby chciał je policzyć,
• Dotykamy czubkiem języka podniebienia i staramy się wymówić krótko głoskę l, a po niej przeciągniętą lllllll,
• Oblizywanie warg,
• Wypychamy policzki językiem naprzemienne raz z prawej, raz z lewej strony.

Ćwiczenia logopedyczne całej twarzy u pacjenta po udarze:

• ,,Zdziwienie” Unosimy brwi i staramy się utrzymać tę pozycję przez kilka sekund,
• ,,Złość” Ściągamy brwi brwi do siebie,
• Ćwiczenia naprzemienne- Unosimy po czym ściągamy brwi, staramy się wykonywać te ćwiczenia w zwolnionym tempie,
• ,,Niezdecydowanie” Zaciskamy wargi i kierujemy je naprzemienne w prawą i lewa stronę.

Powtarzanie takich serii ćwiczeń przyczynia się do poprawy jakości mowy oraz wzmacnia mięśnie odpowiedzialne za żucie i przełykanie. Problem z zaburzeniem połykania czyli dysfagia często występuje u pacjentów po udarze. Pamiętaj, że aby ułatwić im spożywanie, posiłek powinien mieć odpowiednią konsystencję w pierwszej kolejności przypominającą kisiel, a wraz z postępami coraz gęstszy, aż dojdziecie do pokarmów stałych. Zwracaj również uwagę na przyjmowanie płynów, gdyż łatwo się nimi zachłysnąć, a jest to bardzo niebezpieczne i w konsekwencji może być przyczyną zachłystowego zapalenia płuc. Chcąc dowiedzieć się więcej o tym problemie zachęcam Cię do odwiedzenia strony polykanie.pl – znajdziesz tam wiele porad i wskazówek przydatnych przy tym deficycie.

Krok trzeci – jak rozmawiać z pacjentem z afazją?

W pierwszym kroku pisałam o afazji, to ona najczęściej towarzyszy udarom i niestety potrafi bardzo utrudnić życie. Brak możliwości komunikowania się z otoczeniem, trudności z nazywaniem przedmiotów czy zapominanie imion najbliższych, jest dla pacjentów niezmiernie deprymujące. Przygotowałam kilka wskazówek, które mam nadzieję, pomogą Wam wspólnie przetrwać pierwszy etap choroby.

Poniższa tablica to wytyczne dla Ciebie, gdyż Twoja postawa może w znaczący sposób przyczynić się do poprawy stanu pacjenta:

• Mów wolniej, pamiętaj że na przetworzenie – a co za tym idzie zrozumienie tego co mówisz, pacjentowi potrzeba teraz nieco więcej czasu;
• Nie poganiaj, nie bój się tego, że po Twoim pytaniu zapanuje cisza, to nic złego, czasem przeanalizowanie pytania i próba udzielenia odpowiedzi to ogromny wysiłek, który niestety wymaga czasu;
• Nie zmieniaj tematu w trakcie rozmowy, pacjentowi jest niezmiernie trudno skoncentrować się na tym co mówisz, aby zrozumiał sens Twojej wypowiedzi staraj się, mówić tylko na jeden temat, bez rozpraszających wtrąceń czy wypowiedzi kilku osób jednocześnie;
• Nie krzycz! To, że chory nie odpowiada bezpośrednio na Twoje pytanie nie oznacz, że Cię nie słyszy. 
• Stwórz odpowiednie warunki do rozmowy. Wyłącz telewizor lub radio, postaraj się aby było stosunkowo cicho, to znacznie ułatwi choremu koncentracje na mowie. 
• Wypowiadaj się możliwie krótko i prostymi słowami, to znacznie ułatwi pacjentowi zrozumienie Twojej wypowiedzi. 
• Nie zalewaj potokiem pytań! 

,,Chcesz pić? Czego sie napijesz? Wody? Może herbatę Ci zrobię? O! Może soku? Na jaki masz ochotę jabłkowy? Pomarańczowy?”

Takie monologi są niemal standardem na salach szpitalnych. Unikaj zadawania wielu pytań jednocześnie, gdyż Twój bliski nie ma szans odpowiedzenia na nie, co więcej czuje bezradność i frustracje związaną z niemocą;

• Słuchaj i pozwól mówić, jeśli chory próbuje wypowiedzieć jakieś słowo nie dokańczaj go po pierwszej wypowiedzianej sylabie. Takie zgadywanie ,,co autor miał na myśli” często prowadzi do tego, że pacjent macha zrezygnowany ręką i niechętnie podejmuje kolejne próby. 
• Wspieraj! Okazuj wsparcie w drobnych gestach, dodawaj otuchy i odwagi do mowy.
• Pamiętaj, że masz do czynienia z osobą dorosłą, nie trenuj na materiałach przeznaczonych dla dzieci. Przypominanie wierszyków z przedszkola, infantylne książeczki z obrazkami, czy liczenie na zwierzątkach jest absolutnie niedopuszczalne;
• Zachęcaj do mówienia! Pamiętaj, że w pierwszym okresie mowa może być bełkotliwa i bardzo trudna do zrozumienia, a próby jej podjęcia obciążone ogromnym wysiłkiem pacjenta, mimo to nie wyręczaj go, pozwól mu mówić i chwal za podjęte próby.
• Nie oceniaj! Nigdy nie mów choremu: ,,To takie proste, a Ty nie wiesz?”, ,,Jak to? Tego nie umiesz?” Pamiataj, że w pierwszym etapie po udarze problemem może być dodawanie czy zadania logiczne o najniższym poziomie trudności. Często pacjenci mają świadomość swojego deficytu i już to bywa przeszkodą w pracy, twoje deprymujące komentarze będą tylko powodem dodatkowej frustracji;
• Odpuść! W pierwszym etapie choroby zdarza się, że pacjenci z zaburzeniami pamięci konfabulują. Nie ma sensu udowadniać im, że nie mają racji, gdyż najczęściej sprowadza się to jedynie do złości chorego, który i tak pozostaje przy swoim. Dlatego kiedy usłyszysz, że np. na śniadanie był rosół, zapytaj jedynie, czy aby nie było dzisiaj kanapek z serem? (wskaż rzecz, którą pacjent rzeczywiście spożywał) Może być tak, że choremu przypomni się to, co jadł na śniadanie i przyzna wam rację, ale równie prawdopodobne jest to, że dalej będzie upierał sie przy rosole, wówczas nie przyznając mu racji odpuścić. 
• Nie zapominaj o sobie. Nie pomożemy bliskiej nam osobie, jeśli sami nie umiemy poradzić sobie z tym co nas spotkało. Pamiętaj, że Twoje zmęczenie będzie generowało wzmożoną nerwowość i drażliwość, która w efekcie jeszcze bardziej utrudni komunikację. Pozwól sobie na przerwę, postaraj się zrelaksować, jeśli czujesz, że potrzebne Ci wsparcie, nie wstydź się prosić o pomoc bliskich, czy specjalistów;

Nie zapominaj, że Ty także masz ogromny wpływ na to w jakim stanie jest pacjent. Twoja pochwała, czy przytulenie chorego, często ma takie samo działanie terapeutyczne jak sesje ze specjalistami. Liczę, że przedstawione przeze mnie wskazówki będą pomocne zarówno dla Ciebie jak i bliskiej Ci osoby. Pamiętaj również, że rehabilitacja logopedyczna po udarze mózgu prowadzona przez wykwalifikowanych specjalistów może przynieść dużo szybsze rezultaty i jest gwarancją zastosowania odpowiednich metod terapeutycznych dla konkretnego pacjenta.

SPRAWDŹ OFERTĘ TURNUSU LOGOPEDYCZNEGO

Krok czwarty – ćwiczenia mowy po udarze mózgu – rehabilitacja logopedyczna po udarze mózgu.

Ciągi zautomatyzowane, części ciała, nazywanie przedmiotów.

W poprzedniej części skupiłam się na wskazówkach dla opiekuna, w tej natomiast chciałabym przedstawić Wam kilka moich propozycji jak pomóc pacjentowi. Wyobraźcie sobie, że pewnego dnia budzicie się z kompletną niemocą, nie jesteście w stanie porozumieć się z bliskimi, nie możecie wykonać swych codziennych czynności, jesteście absolutnie zależni od innych. Taka sytuacja ma często miejsce w szpitalu, gdzie do pacjenta po udarze zaczyna docierać świadomość jego stanu. Naszym celem jest dokonać wszelkich starań aby pomóc mu znaleźć drogę do przerwania tej niemocy. Zachęcam Cię, aby Twoje odwiedziny chorego w szpitalu prócz funkcji towarzyskiej owocowały także w aktywne ćwiczenia z nim. 

Praca na ciągach zautomatyzowanych.

Ciągi zautomatyzowane to grupy słów, które zawsze wypowiadane są w tej samej kolejności, tj. dni tygodni, liczenie do 10, nazwy miesięcy, słowa modlitwy czy ulubionych piosenek. Często stanowią one dla nas klucz do rozhamowania mowy pacjenta. Oto kilka ćwiczeń bazujących na takich ciągach : 

• Przygotuj 10 kwadratów z papieru, na których napisz liczby od 1 do 10. Powinny być one takiej wielkości, aby chory bez problemu mógł je chwycić w dłoń (ok5x5cm) Pamiętaj, aby postawić kropki po cyfrach 6 oraz 9. Poproś chorego o ułożenie ich w kolejności i wspólne z Tobą nazwanie.
• Uwaga ! Wielkość pisanych przez ciebie cyfr czy liter ma duże znaczenie, gdyż pacjenci po udarach często zgłaszają problemy ze wzrokiem. Okulary, których używali wcześniej mogą być teraz niewystarczające do prawidłowego widzenia, może pojawiać się także niedowidzenie połowicze- czyli brak części pola widzenia. Postaraj się pisać czytelnie, drukowanymi literami. 
• Podobnie z dniami tygodnia, najpierw spróbujcie je wymienić w kolejności, a w następnym etapie można dodać do tego kartki z napisanymi drukowanymi literami dniami tygodnia. Pamiętaj jednak, że czytanie to osobna funkcja, która również mogła zostać utracona, dlatego część pacjentów może sobie z tym zadaniem nie poradzić. Będzie też grupa, która wykona to zadanie bezbłędnie, ale wcale nie będzie to oznaczało, że umiejętność czytania została zachowana. Nazywa się to czytaniem globalnym – pacjent wie, ze taki układ znaków oznacza dane słowo, ale nie jest w stanie np. wskazać w tym słowie żadnej konkretnej litery, ani go przeliterować.
• Przygotuj ulubioną piosenkę w języku polskim. Często śpiewanie przychodzi łatwiej niż mówienie, dlatego warto rozśpiewać pacjenta, przełamujemy w ten sposób blokadę przed mową. Unikaj piosenek dla dzieci, jeśli nie masz pomysłu co możecie razem zaśpiewać, zaśpiewajcie,, sto lat” – będzie to znacznie lepsze niż ,, Kolorowe kredki”, czy ,,Wlazł kotek na płotek”.

Prace na orientacji w schemacie swojego ciała.

Zwykle pracę zaczynam właśnie od części ciała, ponieważ te słowa pacjent słyszy w pierwszych poleceniach najczęściej.- unieś głowę, podnieś rękę, zegnij kolano – to wytyczne, które chory otrzymuje także od fizjoterapeutów, dlatego istotne aby rozumiał ich znaczenie. 

Wybierz kilka słów, ogranicz się do 2-4, aby pacjent miał szanse je dobrze utrwalić (np. ręka, noga, brzuch), poproś aby pacjent wskazał je kolejno (mówimy tu o tzw. poleceniach prostych typu – pokaż brzuch). Następnie spróbujcie razem nazwać te części ciała, jeśli chory sobie z tym poradzi, utrudnij nieco to ćwiczenie prosząc, aby sam nazwał to co Ty wskazujesz. Kiedy kolejnego dnia wrócicie do tego ćwiczenia i pacjent będzie potrafił wskazać, a może już nawet nazwać daną część ciała, dodaj kolejne 2 słowa, w ten sposób będziesz systematycznie poszerzać jego zasób słownictwa. Często musimy choremu nieco pomóc w rozpoczęciu słowa, podpowiadając mu pierwszą sylabę, róbmy to jednak tylko w sytuacjach kiedy widzimy, że pacjent ma wyraźną trudność w przypomnieniu sobie danego słowa. 

Nazywanie przedmiotów.

Do tych ćwiczeń zawsze staraj sie dobrać konkretną rzecz/ przedmiot,na nazwaniu którego Ci zależy i unikaj pojęć abstrakcyjnych, niech pacjent wie o co konkretnie go pytasz. Jeśli chcesz aby były to ubrania, stosuj nazwy tych ciuchów, które możesz mu wskazać ( piżama, skarpetki, koszulka). Ucząc np. nazw owoców, czy warzyw połącz bodziec słuchowy, czyli wypowiedzianą przez Ciebie nazwę z bodźcem wzrokowym – wskazanym przedmiotem, jak również z bodźcem czuciowym czyli możliwością dotknięcia danej rzeczy lub zdjęcia, na którym jest ona przedstawiona. Nie musisz oczywiście przynosić do szpitala polowy warzywniaka w celach terapeutycznych! Wystarczy, że przygotujesz zdjęcia np. owoców czy warzyw, bardzo pomocne mogą tu być reklamy sklepowe – wycinamy z nich interesujący nas przedmiot i przyklejamy na czystą kartkę, w taki sposób tworzymy dla chorego jego własny słownik. 

Zachęcam Cię, do założenia teczki, lub zeszytu A4, w którym będziecie mogli zbierać początkowo wszystkie poznane słowa, a później wykonywane przez chorego ćwiczenia. Taka teczka czy zeszyt są wspaniałym dowodem postępów terapii i w momentach zwątpienia i zniechęcenia, które pojawiają się u każdego z pacjentów, mamy możliwość pokazania mu jak ogromną drogę przeszedł i ile osiągnął od momentu udaru. 

Przypominam jednak o czym pisałam w części pierwszej – afazja to bardzo rozległy temat i nie ma identycznych pacjentów, dlatego też nie ma jednej ,,złotej” metody pracy z osobą po udarze. Może być tak, że część z ćwiczeń, które Ci przedstawiam, będzie dla bliskiej Ci osoby bardzo łatwe i zrobią je bez Twojej pomocy, część jednak może okazać się na tym etapie zbyt trudna. Pamiętaj, że na oddziale jest logopeda, który codziennie pracuje z chorym i od niego powinieneś otrzymać wszystkie informacje dotyczące stanu pacjenta, oraz sugestie co do ewentualnych działań samodzielnych. Pracuj z chorym krótko, ale systematycznie. Dwie dziesięciominutowe sesje dziennie często dają więcej niż męczenie przez 2 godziny raz w tygodniu.