Informacja prawna: treści mają charakter informacyjny i nie stanowią porady lekarskiej. W razie wątpliwości zdrowotnych skonsultuj się z lekarzem.
Guz mózgu to nieprawidłowa masa komórek rosnąca w obrębie mózgu lub otaczających go struktur. Może mieć charakter łagodny (np. oponiak) lub złośliwy (np. glejak), ale każdy guz, nawet łagodny, jest poważny z uwagi na ograniczoną przestrzeń wewnątrz czaszki. Najczęstszym postępowaniem w leczeniu guzów mózgu jest operacja chirurgiczna usunięcia guza. Dla wielu pacjentów i ich rodzin diagnoza guza mózgu wywołuje wiele pytań: Jakie są objawy guza mózgu? Na czym polega operacja? Jakie deficyty neurologiczne mogą wystąpić po operacji – czy pacjent będzie mógł normalnie mówić, chodzić, funkcjonować? Jak przebiega rehabilitacja i powrót do sprawności? W tym artykule, skierowanym do pacjentów i ich opiekunów, przedstawiamy kompendium wiedzy na ten temat w prosty i zrozumiały sposób, wyjaśniając medyczne pojęcia i odpowiadając na najważniejsze pytania.
Najważniejsze informacje
Guz mózgu jest poważną chorobą, której objawy zależą od umiejscowienia guza – może powodować np. bóle głowy, napady padaczkowe lub deficyty neurologiczne (zaburzenia mowy, ruchu, widzenia itp.). Podstawową metodą leczenia wielu guzów mózgu jest operacja (neurochirurgiczne usunięcie guza). Po operacji mogą wystąpić różne skutki uboczne i deficyty neurologiczne, zależnie od obszaru mózgu, z którego guz został usunięty – np. problemy z mówieniem, niedowład kończyn, zaburzenia równowagi czy pamięci. Rehabilitacja neurologiczna odgrywa kluczową rolę w powrocie do sprawności – dzięki ćwiczeniom i terapii pacjenci mogą stopniowo odzyskać utracone funkcje lub nauczyć się kompensować trudności. Poniżej omawiamy kolejno, czym jest guz mózgu i jakie daje objawy, jak przebiega operacja guza mózgu, jakie mogą być następstwa operacji oraz jak wygląda proces rehabilitacji i wsparcia pacjenta po leczeniu.
ZAREZERWUJ SPECJALISTYCZNY TURNUS PO OPERACJI GUZA MÓZGU
Co to jest guz mózgu?
Guz mózgu to inaczej nowotwór zlokalizowany w tkance mózgowej lub w jej okolicach. Komórki nowotworowe dzielą się w sposób niekontrolowany, tworząc masę, która uciska zdrowe struktury mózgu. Guzy mózgu dzielimy na pierwotne (pochodzące z tkanki mózgu lub okolic, np. glejaki, oponiaki) oraz wtórne, czyli przerzuty nowotworów z innych narządów (np. przerzut raka płuca do mózgu). Guzy mogą być łagodne (benigne) – rosną wolniej i zwykle nie naciekają okolicznych tkanek, lub złośliwe (maligne) – cechują się szybkim wzrostem, naciekaniem i większym zagrożeniem dla życia. Warto podkreślić, że nawet guz łagodny, rosnąc w czaszce, może zagrażać zdrowiu i życiu, ponieważ mózg jest zamknięty w sztywnej przestrzeni – rosnący guz zwiększa ciśnienie wewnątrzczaszkowe, uszkadza okoliczne tkanki i zaburza funkcje neurologiczne.
Każdy guz mózgu jest inny. Objawy i rokowanie zależą od typu histologicznego (rodzaju komórek, z których guz powstał), wielkości guza, jego umiejscowienia w mózgu oraz od tempa wzrostu. Niektóre guzy (np. glejak wielopostaciowy) są bardzo agresywne, inne (np. mały oponiak) mogą przez wiele lat nie dawać objawów i zostać wykryte przypadkowo. Ostateczne rozpoznanie rodzaju guza zwykle ustala się na podstawie badania histopatologicznego wycinka lub całego usuniętego guza (biopsja lub materiał z operacji).
Objawy guza mózgu i diagnostyka
Objawy guza mózgu są zróżnicowane i zależą od lokalizacji guza, jego wielkości oraz tempa wzrostu. Niektóre nowotwory mózgu dają objawy gwałtownie, inne rozwijają się skrycie. Do częstych objawów należą:
Bóle głowy – częsty, choć niespecyficzny objaw. Bóle związane z guzem mózgu często narastają w czasie, bywają silne, tępe, pojawiają się lub nasilają rano albo przy zmianie pozycji (co wiąże się ze wzrostem ciśnienia wewnątrzczaszkowego). Mogą im towarzyszyć nudności i wymioty, nieprzynoszące ulgi.
Napady padaczkowe (drgawki) – guz mózgu (zarówno złośliwy, jak i łagodny) może wywoływać napady padaczkowe. Czasem pierwszy atak padaczki u dorosłej osoby bywa sygnałem istnienia zmiany w mózgu. Napad może objawiać się drgawkami całego ciała, chwilową utratą przytomności lub mniej oczywistymi objawami (np. krótkotrwałym zaburzeniem mowy, wzroku, dziwnym doznaniem zapachowym – tzw. aura).
Objawy ogniskowe – to zaburzenia neurologiczne wynikające z ucisku lub uszkodzenia określonej części mózgu przez guz. Mogą to być np.: niedowład lub paraliż ręki, nogi albo jednej połowy ciała; zaburzenia czucia (drętwienie, brak czucia) w kończynach lub na twarzy; problemy z mową (trudność w wysławianiu się lub rozumieniu słów); zaburzenia widzenia (utrata części pola widzenia, podwójne widzenie); zaburzenia słuchu; problemy z równowagą i koordynacją ruchów (upadki, niepewny chód – zwłaszcza przy guzach w obrębie móżdżku). Szczegóły na temat deficytów w zależności od lokalizacji guza omawiamy w dalszej części artykułu.
Zmiany psychiczne i poznawcze – guz mózgu może powodować zmiany w zachowaniu, osobowości lub funkcjach poznawczych. Pacjenci lub ich bliscy zauważają czasem postępujące problemy z pamięcią, trudności w koncentracji, dezorientację. Mogą wystąpić zmiany nastroju (drażliwość, apatia, depresja) lub zmiany osobowości (np. stępienie emocji albo przeciwnie – zachowania agresywne, nieadekwatne). Guz w płacie czołowym często skutkuje właśnie takimi subtelnymi zmianami w zachowaniu i funkcjach wykonawczych (planowanie, kontrola impulsów).
Inne objawy – w zależności od rodzaju i umiejscowienia guza mogą pojawić się też rzadsze objawy, takie jak np. zaburzenia hormonalne (w przypadku guzów okolicy przysadki – np. zaburzenia miesiączkowania, akromegalia), problemy z połykaniem i mową (przy guzach pnia mózgu), czy też ogólne objawy jak chroniczne zmęczenie, osłabienie, utrata apetytu i spadek masy ciała.
Uwaga – wiele z powyższych objawów może występować również w innych, mniej groźnych schorzeniach neurologicznych. Jednak jeśli zauważysz u siebie lub bliskiej osoby niepokojące objawy neurologiczne, które narastają lub występują w nietypowy sposób (np. pierwszy raz w życiu napad padaczkowy, ból głowy inny niż dotychczasowe), koniecznie skonsultuj się z lekarzem. Wczesne wykrycie guza daje większe szanse na skuteczne leczenie.
Diagnostyka
Podstawowym badaniem wykrywającym guz mózgu jest obrazowanie mózgu. Zazwyczaj pierwszym krokiem jest badanie tomografii komputerowej (CT) lub dokładniejsze badanie rezonansu magnetycznego (MRI) mózgu, które pokazuje lokalizację, rozmiar i charakter zmiany. MRI z kontrastem pozwala często odróżnić guz złośliwy od łagodnego na podstawie intensywności wzmocnienia kontrastowego. W diagnostyce pomocne bywa także badanie neurologiczne (ocena odruchów, siły mięśniowej, czucia, równowagi, funkcji poznawczych itp.), które ujawnia, jakie deficyty występują – to pośrednio wskazuje na lokalizację guza. Czasem wykonuje się również dodatkowe testy, np. badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, badania hormonalne (przy podejrzeniu guza przysadki) czy badania okulistyczne (ocena dna oka może wykazać obrzęk tarczy nerwu wzrokowego świadczący o podwyższonym ciśnieniu śródczaszkowym).
Ostateczne potwierdzenie rozpoznania oraz typu nowotworu uzyskuje się poprzez badanie histopatologiczne tkanki guza. Najczęściej materiał do badania pobiera się podczas operacji usunięcia guza. W niektórych przypadkach, gdy operacja od razu nie jest możliwa, wykonuje się samą biopsję stereotaktyczną – pobranie małego wycinka guza przy pomocy specjalnej igły pod kontrolą obrazowania. Wynik badania histopatologicznego pozwala określić stopień złośliwości guza (stopień I–IV wg WHO, gdzie I-II to zmiany o niższej złośliwości, a III–IV wysoko złośliwe) oraz profil molekularny nowotworu. Te informacje są niezbędne do zaplanowania dalszego leczenia.
Leczenie guzów mózgu
Leczenie pacjenta z guzem mózgu dobiera się indywidualnie, w zależności od rodzaju nowotworu, jego złośliwości, lokalizacji, wielkości oraz stanu ogólnego pacjenta. Proces planowania terapii obejmuje zespół specjalistów (neurochirurg, onkolog, radioterapeuta, neurolog, specjalista rehabilitacji, psycholog) i jest to tzw. podejście wielodyscyplinarne. Główne metody leczenia guzów mózgu to:
Leczenie operacyjne (neurochirurgiczne) – w wielu przypadkach jest to podstawa leczenia. Operacja ma na celu maksymalne bezpieczne usunięcie guza. Dzięki operacji można szybko zmniejszyć masę guza (odbarczyć mózg, co często od razu przynosi ulgę w objawach takich jak bóle głowy czy ucisk na struktury mózgu), a także uzyskać materiał do dokładnego rozpoznania histopatologicznego. Nie każdy guz da się jednak całkowicie usunąć – ograniczeniem jest lokalizacja w pobliżu ważnych struktur mózgowych. Czasem neurochirurg usuwa tylko część guza (tzw. resekcja częściowa lub biopsja otwarta), aby nie spowodować poważnego ubytku neurologicznego – resztę guza leczy się innymi metodami (radioterapia, chemioterapia). Leczenie chirurgiczne omówimy szczegółowo w kolejnym punkcie.
Radioterapia – czyli leczenie promieniowaniem jonizującym. Stosowana jest często jako uzupełnienie po operacji przy guzach złośliwych (np. po operacji glejaka czy przerzutu – aby zniszczyć pozostałe komórki nowotworu) albo jako leczenie samodzielne, gdy operacja nie jest możliwa (np. guz w trudno dostępnym miejscu). Nowoczesne techniki radiochirurgii stereotaktycznej (np. nóż gamma, CyberKnife) pozwalają w niektórych przypadkach na bardzo precyzyjne naświetlanie małych guzów (np. nerwiaka nerwu słuchowego czy drobnych przerzutów) z minimalnym uszkodzeniem otaczającego zdrowego mózgu.
Chemioterapia – stosowanie leków przeciwnowotworowych. Wrażliwość guzów mózgu na chemioterapię jest zmienna – wiele guzów (zwłaszcza złośliwych glejaków) leczy się schematami chemioterapii (np. temozolomid w leczeniu glejaka wielopostaciowego). Chemioterapia często towarzyszy radioterapii (radiochemioterapia). Niektóre łagodne guzy, jak oponiaki, zwykle nie wymagają chemii, natomiast przy nowotworach przerzutowych schemat chemii zależy od typu nowotworu pierwotnego.
Terapie celowane i inne metody – w miarę postępu medycyny pojawiają się nowe formy leczenia, np. terapie ukierunkowane molekularnie (działające na konkretne mutacje w komórkach nowotworu) czy immunoterapia pobudzająca układ odpornościowy do walki z nowotworem. W przypadku niektórych guzów (np. czerniaka z przerzutami do mózgu) immunoterapia dała obiecujące wyniki. Te metody w leczeniu guzów mózgu są jednak wciąż w fazie badań lub dotyczą wybranych przypadków.
Wybór leczenia jest złożony i zawsze omawiany z pacjentem. Czasami stosuje się podejście wyczekujące – obserwację – np. w sytuacji, gdy mały guz łagodny daje minimalne objawy i operacja niosłaby duże ryzyko, można okresowo monitorować guz za pomocą MRI i interweniować dopiero przy wzroście lub pojawieniu się objawów. W przypadku niektórych pacjentów celem leczenia może być nie tyle wyleczenie, co łagodzenie objawów (leczenie paliatywne) – dotyczy to zaawansowanych, nieuleczalnych nowotworów, gdzie skupiamy się na komforcie życia chorego. Należy podkreślić, że każdy pacjent z guzem mózgu powinien być prowadzony przez wyspecjalizowane ośrodki neuroonkologiczne, które mogą zaoferować najnowsze opcje terapii oraz pełną rehabilitację i wsparcie.
Operacja guza mózgu – przebieg i możliwe powikłania
Operacja neurochirurgiczna w przypadku guza mózgu polega najczęściej na otwarciu czaszki (kraniotomii) i precyzyjnym usunięciu zmiany. Zabieg przeprowadza neurochirurg w znieczuleniu ogólnym (pacjent śpi i nie odczuwa bólu). W niektórych szczególnych przypadkach wykonuje się tzw. operacje wybudzeniowe (awake craniotomy) – pacjent jest wybudzany w trakcie zabiegu na krótki czas, aby można było sprawdzić ważne funkcje (np. mowę, ruchy) podczas usuwania guza w pobliżu obszarów odpowiedzialnych za te funkcje. Pozwala to zwiększyć bezpieczeństwo – chirurg na bieżąco monitoruje, czy nie doszło do uszkodzenia ośrodka mowy lub innej kluczowej struktury.
Przed operacją pacjent przechodzi szczegółowe badania obrazowe (MRI, angiografia, czasem funkcjonalny MRI, traktografia obrazująca przebieg dróg nerwowych), które pomagają zaplanować zabieg. Często oznacza się tzw. neuronywigację – specjalny system komputerowy, który w trakcie operacji pomaga zlokalizować guz w odniesieniu do struktur anatomicznych (działa to podobnie jak GPS dla mózgu na podstawie wcześniej wykonanych obrazów MRI). Podczas zabiegu chirurg stara się usunąć guz w całości, oszczędzając maksymalnie zdrowe tkanki. W niektórych przypadkach stosuje się techniki wspomagające, np. mikroskop operacyjny, aspirator ultradźwiękowy (rozbija i odsysa fragmenty guza), fluorescencję – pacjent otrzymuje przed operacją specjalny barwnik (np. kwas 5-ALA), który gromadzi się w komórkach glejaka i świeci w niebieskim świetle, co pomaga odróżnić guz od zdrowej tkanki.
Mimo najwyższej precyzji, operacja mózgu wiąże się z ryzykiem powikłań. Bezpośrednie powikłania operacji to m.in. krwawienie (krwiak pooperacyjny w miejscu operacji), obrzęk mózgu, infekcja (zapalenie opon mózgowych, ropień mózgu) czy uszkodzenie struktury mózgu skutkujące ubytkiem neurologicznym. Dlatego po zabiegu pacjent zwykle trafia na kilka dni na Oddział Intensywnej Opieki Medycznej (OIOM) lub specjalną salę pooperacyjną, gdzie monitoruje się jego stan. Podaje się sterydy zmniejszające obrzęk mózgu oraz często leki przeciwdrgawkowe w profilaktyce napadów padaczkowych. Pacjent ma założony dren lub specjalny opatrunek odprowadzający nadmiar płynu z okolicy rany. Przez pierwszą dobę jest obserwowany pod kątem świadomości, ruchów, reakcji – personel co jakiś czas wykonuje kontrolne badanie neurologiczne. Ważne jest wczesne wykrycie ewentualnych powikłań.
Objawy po operacji
Bezpośrednio po wybudzeniu pacjent może być zdezorientowany, senny – to normalne po znieczuleniu ogólnym. Wiele osób obawia się bólu pooperacyjnego, jednak zazwyczaj ból głowy w pierwszych dobach jest dobrze kontrolowany lekami przeciwbólowymi. Ważne jest, aby zgłaszać ból pielęgniarkom – zbyt silny ból utrudnia regenerację, więc powinien być uśmierzany. Po operacji mogą wystąpić nudności (z powodu działania anestetyków lub zwiększonego ciśnienia, ale dostępne są leki przeciwwymiotne). Często pacjent ma założony cewnik moczowy (do czasu aż będzie mógł wstać) oraz kroplówki nawadniające.
Pobyt w szpitalu po operacji zwykle trwa od kilku dni do około tygodnia – zależy od rozległości operacji i stanu pacjenta. Jeśli stan jest stabilny, już następnego dnia po operacji personel zachęca pacjenta do uruchomienia się (siadania, wstawania z pomocą) – wczesna pionizacja jest ważna, aby zapobiec powikłaniom zakrzepowo-zatorowym, odleżynom oraz by ocenić, jak organizm reaguje na ruch. Wiele osób dziwi się, że po tak poważnej operacji każe im się wstać już po 24 godzinach – jest to jednak standard, o ile pozwala na to stan pacjenta. Stopniowo pacjent zaczyna samodzielnie jeść, poruszać się. Przy wypisie ze szpitala przekazywane są zalecenia: jak pielęgnować ranę (szwy zdejmuje się zwykle po około 7-10 dniach), jakie leki przyjmować (np. stopniowe zmniejszanie dawki sterydów, kontynuacja leków przeciwpadaczkowych, przeciwbólowych), kiedy zgłosić się na kontrolę do poradni oraz jakie dalsze leczenie onkologiczne jest planowane (np. radioterapia rozpoczynana zwykle parę tygodni po operacji, gdy rana się wygoi).
Możliwe deficyty po operacji: Trzeba pamiętać, że operacja mózgu niesie ryzyko wystąpienia pewnych ubytków neurologicznych. Część z nich może być przejściowa – np. spowodowana obrzękiem pooperacyjnym mózgu. Często zdarza się, że bezpośrednio po operacji objawy neurologiczne są nieco gorsze niż przed (pacjent może być słabszy, bardziej splątany) – bywa to przejściowe i stopniowo ustępuje w ciągu kilku dni lub tygodni wraz z ustępowaniem obrzęku i gojeniem tkanki nerwowej. Niestety, czasem pewne deficyty są trwałe – gdy usunięcie guza wymagało naruszenia ważnej struktury lub gdy sam guz wcześniej uszkodził nieodwracalnie część mózgu. Profil deficytów zależy głównie od lokalizacji guza, o czym poniżej. W razie wystąpienia ubytku (np. niedowładu ręki, zaburzeń mowy) już od pierwszych dni po operacji rozpoczyna się rehabilitację, aby jak najbardziej poprawić funkcjonowanie pacjenta.
Deficyty neurologiczne po operacji guza mózgu
Deficyty neurologiczne to utracone lub osłabione funkcje układu nerwowego – np. osłabienie siły mięśni, zaburzenia mowy, ubytki w polu widzenia, zaburzenia pamięci. U pacjentów po operacji guza mózgu deficyty mogą wynikać zarówno z samego guza (który przed operacją uszkodził lub uciskał mózg), jak i z interwencji chirurgicznej (pewne struktury mogły zostać naruszone podczas usuwania guza). Każdy pacjent ma inny zakres objawów – zależnie od umiejscowienia zmiany oraz rozległości operacji.
Do częstych następstw należą m.in. niedowłady lub zaburzenia czucia (np. osłabienie siły i czucia w jednej połowie ciała), zaburzenia mowy (trudność w mówieniu lub rozumieniu słów – różne typy afazji, albo niewyraźna mowa czyli dyzartria), zaburzenia widzenia (jak częściowa utrata pola widzenia, podwójne widzenie), problemy z równowagą i koordynacją, zaburzenia poznawcze (problemy z pamięcią, koncentracją, tzw. mgła mózgowa), a także zmiany emocjonalne (apatia, depresja, drażliwość). Często występuje również wzmożona męczliwość – pacjenci szybko się męczą, potrzebują częstego odpoczynku, co jest efektem zarówno operacji, jak i samej choroby oraz stresu związanego z leczeniem. Niekiedy pojawiają się dalsze napady padaczkowe (zwłaszcza jeśli przed operacją występowały), dlatego wielu chorych kontynuuje przez pewien czas leczenie przeciwpadaczkowe.
Poprawa funkcji: Dobra wiadomość jest taka, że wiele deficytów może ulec poprawie dzięki rehabilitacji i procesom regeneracji układu nerwowego. Mózg ma zdolność do neuroplastyczności – zdrowe neurony mogą przejmować funkcje tych uszkodzonych. Największe postępy zazwyczaj obserwuje się w pierwszych miesiącach po operacji, ale powolna poprawa może trwać nawet rok czy dłużej. Ważne jest, aby pacjent miał zapewnioną odpowiednią rehabilitację oraz wsparcie specjalistów.
Deficyty w zależności od umiejscowienia guza
Poniżej przedstawiono przykłady deficytów, które mogą wystąpić przy guzach zlokalizowanych w różnych częściach mózgu (przed operacją i/lub jako następstwo leczenia):
Płat czołowy – może skutkować osłabieniem siły lub paraliżem (niedowładem) po przeciwnej stronie ciała (np. guz w prawej półkuli – niedowład lewostronny), a także problemami z funkcjami wykonawczymi: planowaniem, koncentracją, podejmowaniem decyzji. Często obserwuje się zmiany zachowania lub osobowości (np. stępienie emocji, utrata zahamowań, apatia albo odhamowanie i impulsywność). Guz w lewej części płata czołowego, w okolicy ośrodka Broki (odpowiedzialnego za generowanie mowy), może powodować afazję ekspresyjną – chory rozumie, co się do niego mówi, ale ma trudność z płynnym mówieniem (wie, co chce powiedzieć, ale nie może dobrać słów).
Płat ciemieniowy – może powodować zaburzenia czucia po jednej stronie ciała (np. drętwienie, brak czucia w kończynie przeciwległej do strony guza) oraz trudności w koordynacji ruchów i orientacji przestrzennej. Pacjent może mieć problem z oceną położenia kończyn (np. z zamkniętymi oczami nie czuje, gdzie ma rękę). Guz w dominującym płacie ciemieniowym (lewa półkula u osób praworęcznych) może prowadzić do trudności w pisaniu, czytaniu czy wykonywaniu prostych obliczeń.
Płat skroniowy – odpowiada m.in. za pamięć i odbiór bodźców słuchowych. Guz skroniowy może powodować problemy z pamięcią (zwłaszcza świeżą) oraz zaburzenia rozumienia mowy – jeśli zlokalizowany jest w lewej półkuli (u osób z dominującą lewą półkulą dla mowy) w okolicy ośrodka Wernickego, chory może nie rozumieć mowy (tzw. afazja czuciowa, brak rozumienia słów przy zachowanej płynności wypowiadania, choć mowa może być bełkotliwa). Inne możliwe objawy to zaburzenia słuchu, szumy uszne lub nawet halucynacje słuchowe (słyszenie dźwięków, których nie ma). Guzy płata skroniowego często wywołują też napady padaczkowe skroniowe, którym mogą towarzyszyć specyficzne doznania (deja vu, dziwne wrażenia w jamie brzusznej, błyski).
Płat potyliczny – jest odpowiedzialny za przetwarzanie bodźców wzrokowych. Guz w potylicy może powodować ubytek pola widzenia (np. chory nie widzi obiektów po lewej lub prawej stronie – tzw. niedowidzenie połowicze) lub problemy z rozpoznawaniem przedmiotów i twarzy (przy uszkodzeniu obszarów asocjacyjnych wzroku). Pacjent może widzieć, ale nie rozumieć co widzi (agnozja wzrokowa).
Móżdżek – guzy w obrębie móżdżku wpływają na koordynację ruchową i równowagę. Typowe są zaburzenia równowagi i koordynacji (tzw. ataksja móżdżkowa) – chwiejny, szeroki chód, trudności w wykonywaniu precyzyjnych ruchów (np. trafienie palcem do nosa z zamkniętymi oczami). Może pojawić się drżenie zamiarowe kończyn (drżenie przy ruchu) oraz oczopląs (mimowolne rytmiczne ruchy gałek ocznych, często przy patrzeniu w bok). Pacjentowi trudno utrzymać stabilną postawę, ma zawroty głowy, nudności.
Pień mózgu – to najgłębiej położona część mózgowia, łącząca mózg z rdzeniem kręgowym, zawierająca wiele ośrodków życiowych (oddychanie, regulacja pracy serca) oraz skupiska nerwów czaszkowych. Guzy pnia mózgu są szczególnie niebezpieczne. Mogą powodować mieszane objawy porażenia nerwów czaszkowych: trudności z połykaniem, zaburzenia mowy (mowa może stać się bełkotliwa, nosowa – dysartria), osłabienie mięśni mimicznych twarzy (np. opadanie kącika ust), problemy z poruszaniem oczami i podwójne widzenie, zawroty głowy, a nawet zaburzenia pracy serca i oddychania. Ucisk na tzw. piramidę (drogi korowo-rdzeniowe) w obrębie pnia może skutkować niedowładem lub paraliżem czterokończynowym (tetraplegią). Nawet niewielkie zmiany w pniu dają poważne objawy, dlatego często są trudno operacyjne – czasem leczy się je głównie radioterapią.
Należy pamiętać, że powyższe deficyty to możliwości – u konkretnego pacjenta obraz kliniczny zależy od wielu czynników. Po operacji guza mózgu zespół lekarzy i rehabilitantów ocenia stan pacjenta i tworzy indywidualny plan usprawniania, aby maksymalnie poprawić funkcje, które uległy pogorszeniu.
Rehabilitacja po operacji guza mózgu
Rehabilitacja neurologiczna stanowi integralną część leczenia pacjenta z guzem mózgu. Jej celem jest przywrócenie pacjentowi możliwie największej sprawności oraz zdolności do samodzielnego życia poprzez ćwiczenia i terapie dostosowane do występujących deficytów. W przypadku guzów mózgu rehabilitacja jest często wielokierunkowa – obejmuje fizjoterapię, terapię zajęciową, logopedię oraz wsparcie neuropsychologiczne i psychologiczne.
ZAREZERWUJ SPECJALISTYCZNY TURNUS PO OPERACJI GUZA MÓZGU
Kluczowe fakty dotyczące rehabilitacji po guzach mózgu:
Wczesny start
Rehabilitacja rozpoczyna się jak najwcześniej, często już w pierwszych dniach po operacji, jeszcze podczas pobytu w szpitalu. Już na oddziale neurochirurgii pacjent może wykonywać proste ćwiczenia pod okiem rehabilitanta: ćwiczenia oddechowe, delikatne ruchy kończyn, pionizacja i nauka chodzenia (jeśli to możliwe). Wczesna rehabilitacja zapobiega powikłaniom unieruchomienia (zakrzepom, odleżynom, przykurczom) oraz wykorzystuje fakt, że mózg tuż po uszkodzeniu ma największy potencjał do reorganizacji.
Zespół specjalistów
Proces usprawniania prowadzi zespół specjalistów. W jego skład mogą wchodzić: fizjoterapeuta (od usprawniania ruchowego – ćwiczeń siłowych, nauki chodzenia, równowagi), terapeuta zajęciowy (uczy radzenia sobie z codziennymi czynnościami mimo ograniczeń, trenuje samodzielność w ubieraniu, jedzeniu, higienie; zaleca ewentualne sprzęty pomocnicze), logopeda (pracuje nad mową, językiem, a także terapią zaburzeń połykania, jeśli występują problemy z jedzeniem), neuropsycholog (ocenia i trenuje funkcje poznawcze – pamięć, uwagę, myślenie; uczy strategie kompensacyjne, np. prowadzenie notatek przy zaburzeniach pamięci), psycholog lub psychoonkolog (zapewnia wsparcie emocjonalne, pomaga uporać się ze stresem, lękiem, zmianami nastroju; u pacjentów z uszkodzeniami płatów czołowych pomaga w treningu kontroli emocji i zachowania). Często potrzebna jest też pomoc pracownika socjalnego lub doradcy, który pomoże zorganizować opiekę w domu, uzyskać sprzęt rehabilitacyjny (np. wózek, kule, balkoniki) czy świadczenia (np. orzeczenie o niepełnosprawności, rehabilitację w ośrodku).
Ciężka praca i indywidualny plan
Rehabilitacja neurologiczna bywa długotrwała i wymaga systematycznej pracy zarówno ze strony terapeutów, jak i samego pacjenta. Ćwiczenia często trzeba powtarzać codziennie – to powtarzanie (zasada „use it or lose it” – używaj albo trać) powoduje wzmacnianie połączeń nerwowych. Program rehabilitacji jest zawsze dostosowany do potrzeb pacjenta – inny zestaw ćwiczeń otrzyma osoba z niedowładem nogi (skupienie na ćwiczeniach chodzenia, równowagi), a inny osoba z afazją (ćwiczenia mowy, nazywania, rozumienia). Ważne jest wyznaczanie realistycznych celów – np. najpierw nauka samodzielnego siedzenia, potem stania, następnie kilku kroków z pomocą i w końcu samodzielnego chodzenia po domu. Każdy drobny postęp jest istotny. Motywacja pacjenta często bywa wyzwaniem – rehabilitanci wspierają chorego, ale i rodzina powinna go zachęcać i chwalić za wysiłki. Zdarzają się momenty zniechęcenia czy zmęczenia, dlatego tak ważne jest wsparcie emocjonalne.
Efekty rehabilitacji
Liczne obserwacje i badania wskazują, że intensywna rehabilitacja poprawia wyniki funkcjonalne pacjentów z guzami mózgu. Poprawie ulega siła mięśni, zdolność samodzielnego poruszania się, funkcje poznawcze oraz jakość życia. Pacjenci po rehabilitacji częściej odzyskują niezależność w codziennych czynnościach. Oczywiście efekty zależą od stopnia wyjściowego uszkodzenia – czasem powrót do pełnej sprawności nie jest możliwy, ale nawet wtedy rehabilitacja uczy, jak sobie radzić z niepełnosprawnością (np. nauka pisania lewą ręką, gdy prawa pozostała niewładna; dostosowanie domu; korzystanie z pomocy technicznych). Niejednokrotnie pacjenci są w stanie powrócić do wielu aktywności sprzed choroby, a nawet do pracy zawodowej, jeśli charakter pracy na to pozwala.
Kontynuacja i opieka długofalowa
Rehabilitacja nie kończy się wraz z opuszczeniem szpitala. Wielu pacjentów kontynuuje ją w trybie ambulatoryjnym (dojeżdżając na zabiegi do ośrodka rehabilitacji) lub w domu (wizyty domowe rehabilitanta, ćwiczenia własne). Ważne jest zachowanie ciągłości – po zakończeniu rehabilitacji wczesnej warto zadbać o turnus rehabilitacyjny lub dalsze ćwiczenia w domu. Mózg najintensywniej regeneruje się w pierwszych miesiącach, ale poprawa może zachodzić jeszcze długo. Nawet po upływie roku czy dwóch od operacji wciąż wskazane są ćwiczenia podtrzymujące sprawność – np. trening fizyczny zwiększający siłę i wytrzymałość, ćwiczenia umysłowe (rozwiązywanie łamigłówek, trening pamięci), terapia mowy jeśli pozostały drobne trudności. Opieka długofalowa obejmuje także okresowe kontrole neurologiczne, ocenę neuropsychologiczną i wsparcie psychiczne w razie potrzeby.
Zaangażowanie rodziny
W procesie rehabilitacji ogromną rolę odgrywa rodzina i opiekunowie. Uczestniczą oni w nauce przemieszczania pacjenta, dbają o bezpieczeństwo w domu, pomagają w wykonywaniu zaleconych ćwiczeń. Rehabilitanci często instruują bliskich, jak prawidłowo asekurować chorego przy chodzeniu, jak pomagać przy ćwiczeniach lub czynnościach (np. nauka transferu z łóżka na wózek). Ważne jest jednak, by nie wyręczać nadmiernie pacjenta we wszystkim – trzeba zachować równowagę między pomaganiem a pozwalaniem choremu na samodzielność w miarę możliwości, aby stymulować jego powrót do funkcji. Dla opiekunów również jest to trudny czas – warto, aby korzystali ze wsparcia grup wsparcia dla rodzin, psychologa czy dostępnych świadczeń opiekuńczych, by zapobiec wypaleniu.
Powrót do domu i dalsza opieka nad pacjentem
Wypis ze szpitala po operacji guza mózgu to dopiero początek kolejnego etapu – rekonwalescencji w domu. Zazwyczaj pacjent opuszcza szpital z zaleceniami co do dalszego leczenia i terminów wizyt kontrolnych. O czym należy pamiętać w tym okresie?
Opieka nad raną
Należy zgodnie z zaleceniami dbać o ranę pooperacyjną na skórze głowy. Zwykle zaleca się utrzymanie czystości, unikanie moczenia rany do czasu zagojenia szwów, obserwację czy nie ma zaczerwienienia, wycieku ropy. Szwy, jeśli nie są rozpuszczalne, usuwa się w poradni zwykle po ok. 7-10 dniach. W razie objawów infekcji (sącząca rana, gorączka) trzeba niezwłocznie skontaktować się z lekarzem.
Leki i kontynuacja leczenia
Pacjent powinien przyjmować zalecone leki – może to być steroid (np. deksametazon) w malejącej dawce przez pewien czas, aby zapobiec obrzękowi mózgu; leki przeciwpadaczkowe, jeśli zalecono (nawet jeśli od operacji nie wystąpiły drgawki, często profilaktycznie kontynuuje się je przez kilka tygodni lub miesięcy); leki przeciwbólowe zgodnie z potrzebą; ewentualnie leki przeciwzakrzepowe (niekiedy zalecane przez krótki czas, by zapobiec zakrzepom, zwłaszcza jeśli pacjent ma ograniczoną mobilność). Ważne jest, by nie odstawiać samodzielnie leków bez konsultacji – np. zbyt szybkie odstawienie sterydów może spowodować nawrót obrzęku.
Objawy alarmowe
Opiekunowie powinni wiedzieć, jakie objawy wymagają pilnej konsultacji lekarskiej. Należą do nich m.in.: nasilający się silny ból głowy po okresie poprawy, narastająca senność lub splątanie, gorączka, drgawki, nagłe pogorszenie neurologiczne (np. nowy niedowład, problem z mową, którego wcześniej nie było), obrzęk, zaczerwienienie w okolicy rany. W razie wystąpienia takich objawów należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem prowadzącym lub wezwać pomoc medyczną.
Rehabilitacja ciągła
Jak wspomniano, rehabilitacja powinna być kontynuowana. Jeśli pacjent ma możliwość wyjazdu na oddział rehabilitacyjny lub do specjalistycznego ośrodka rehabilitacji neurologicznej – warto z tego skorzystać (taki turnus trwa np. 3-6 tygodni intensywnych zajęć). Jeśli nie, to zapewnić rehabilitację w warunkach ambulatoryjnych lub domowych. Ważna jest ciągłość opieki rehabilitacyjnej, by nie stracić postępów osiągniętych w szpitalu. Ćwiczenia zalecone przez terapeutów powinny być wykonywane regularnie w domu. Opiekun może pomagać w ćwiczeniach (np. przypominać o nich, asekurować).
Adaptacja domu
W zależności od stanu pacjenta, być może trzeba będzie dostosować mieszkanie. Jeśli chory ma trudności z chodzeniem, warto zadbać o usunięcie progów, zabezpieczenie dywanów (by się nie ślizgały), zainstalowanie poręczy w łazience, przy toalecie, zapewnienie wygodnego łóżka rehabilitacyjnego, jeśli to konieczne. Czasem potrzebny jest wózek inwalidzki, balkonik lub laska – sprzęt ten można wypożyczyć lub kupić (częściowo refundowany). Gdy pacjent ma problemy z pamięcią lub orientacją, warto utrzymywać stały rozkład dnia, prowadzić kalendarz z ważnymi rzeczami do zrobienia, etykietować przedmioty (np. naklejki na szafkach z zawartością).
Wsparcie psychospołeczne
Okres po powrocie do domu bywa trudny psychicznie. Pacjent może czuć się niepewnie bez stałego nadzoru personelu. Rodzina powinna wspierać chorego, ale też starać się wracać do możliwie normalnego trybu życia. Warto korzystać z pomocy pielęgniarki środowiskowej czy opieki domowej, jeśli jest taka opcja (np. kilka razy w tygodniu pielęgniarka może odwiedzić pacjenta, sprawdzić ciśnienie, stan rany, pomóc w rehabilitacji domowej). Zdrowie psychiczne jest równie ważne – wiele osób po leczeniu onkologicznym doświadcza obniżenia nastroju, lęku przed nawrotem choroby. Zaleca się konsultacje z psychoonkologiem lub psychologiem, udział w grupach wsparcia dla pacjentów z guzami mózgu (zarówno na żywo, jak i online). Rozmowa z innymi, którzy przechodzą przez to samo, bywa bardzo pokrzepiająca. Rodzina również powinna zadbać o siebie – opieka nad chorym może być obciążająca, dlatego dzielenie się obowiązkami między bliskich, korzystanie z krótkotrwałej opieki wytchnieniowej czy po prostu chwile odpoczynku są ważne, by móc lepiej pomagać pacjentowi.
Kontynuacja leczenia onkologicznego
W zależności od rodzaju guza, po operacji niemal zawsze potrzebna jest dalsza opieka medyczna. Pacjenci ze złośliwymi nowotworami mózgu zostają przekazani pod opiekę radioterapeutów i onkologów, którzy wdrażają radioterapię i/lub chemioterapię. Harmonogram takich terapii ustala się indywidualnie (np. radioterapia zaczyna się około 2–4 tygodnie po operacji, aby rana się zagoiła; chemioterapia może być równoczasowo z naświetlaniami lub sekwencyjnie). Pacjenci z guzami łagodnymi lub po zakończonym leczeniu onkologicznym wymagają natomiast okresowych kontroli MRI – początkowo co 3–6 miesięcy, potem coraz rzadziej – w celu wczesnego wychwycenia ewentualnego odrostu guza. Ważne jest, aby nie zaniedbywać tych kontroli i zgłaszać się na wizyty zgodnie z planem.
Rokowanie
Rokowanie przy guzach mózgu jest bardzo zróżnicowane. Niektóre łagodne guzy po operacji są praktycznie wyleczone i pacjent wraca do pełni zdrowia. Inne, złośliwe, mogą niestety nawracać – wtedy potrzebne są kolejne etapy leczenia. Życie z guzem mózgu (zwłaszcza gdy jest to choroba przewlekła, np. w przypadku nieuleczalnych glejaków) oznacza nauczenie się funkcjonowania z pewnymi ograniczeniami. Jednak wiele osób nawet z poważnymi diagnozami potrafi, przy odpowiednim leczeniu i rehabilitacji, prowadzić aktywne życie. Rehabilitacja i opieka wspomagająca (np. przeciwpadaczkowa, przeciwbólowa) mają na celu nie tylko poprawę funkcji, ale też maksymalne podniesienie jakości życia pacjenta.
Podsumowanie
Zmaganie się z guzem mózgu to ogromne wyzwanie dla pacjenta i jego bliskich. Kluczem jest kompleksowe podejście – od szybkiej diagnostyki i skutecznego leczenia neurochirurgicznego, przez specjalistyczną rehabilitację, po wsparcie psychiczne i społeczne. Współczesna medycyna dysponuje coraz lepszymi metodami leczenia guzów mózgu, a dzięki rehabilitacji pacjenci odzyskują sprawność często w stopniu, który początkowo wydawał się nieosiągalny. Niezwykle ważne jest, by pacjent nie pozostawał sam – opieka wielodyscyplinarna (lekarze, rehabilitanci, psycholodzy, logopedzi) oraz troska rodziny i opiekunów potrafią zdziałać cuda. Każdy przypadek jest inny, ale przy odpowiedniej rehabilitacji nawet poważne deficyty mogą ulec złagodzeniu, a osoba po operacji guza mózgu może prowadzić satysfakcjonujące życie. Pamiętajmy, że powrót do zdrowia to proces – wymaga czasu, cierpliwości i wytrwałości. Jednak patrząc na historie wielu pacjentów, widać wyraźnie, że nie wolno tracić nadziei – mózg ma niezwykłą zdolność adaptacji, a człowiek – ogromną wolę walki.
Bibliografia:
1. Legal, Social, and Ethical Issues. PubMed Central (PMC7161399), 2020. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7161399/
2. Spina S. i in. Rehabilitation interventions for glioma patients: a mini-review. Frontiers in Surgery, 2023;10:1137516. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fsurg.2023.1137516/full
3. Lee J.H., Kim H.J. Clinical Practice Guidelines for Oropharyngeal Dysphagia. Annals of Rehabilitation Medicine, 2023;47(Suppl 1):s1-s29. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.e-arm.org/journal/view.php?number=4314
4. Park J., Park Y.G. Brain Tumor Rehabilitation: Symptoms, Complications, and Treatment Strategy. Brain & NeuroRehabilitation, 2022;15(3):e25. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC11175772/
5. Krajewski S. i in. Functional State and Rehabilitation of Patients after Primary Brain Tumor Surgery. Current Oncology, 2023;30(5):430. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.mdpi.com/1718-7729/30/5/430
6. Khan F., Amatya B. Multidisciplinary rehabilitation after primary brain tumour treatment. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2015;(8):CD009509. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD009509.pub3/full
7. National Brain Tumor Society. Recovery from Brain Surgery – poradnik dla pacjentów. 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://braintumor.org/brain-tumors/treatment/care-after-treatment/recovery-from-brain-surgery/
8. National Brain Tumor Society. Managing Care After Treatment – przewodnik. 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://braintumor.org/brain-tumors/treatment/care-after-treatment/managing-care-after-treatment/
9. The Brain Tumour Charity. Brain tumour rehabilitation – factsheet. 2023. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.thebraintumourcharity.org/living-with-a-brain-tumour/rehabilitation/
10. Macmillan Cancer Support. Coping with changes after brain tumour treatment. 2023. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.macmillan.org.uk/cancer-information-and-support/brain-tumours/coping-with-changes-after-brain-tumour-treatment
11. American Cancer Society. Living as a Brain and Spinal Cord Tumor Survivor. 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.cancer.org/cancer/brain-spinal-cord-tumors-adults/after-treatment.html
12. Tessa Jowell Brain Cancer Mission. Reimagining Rehabilitation for Adults with Brain Tumours – raport, 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.tessajowellbraincancermission.org.uk/media/yffpbdwa/tjbcm-report-reimagining-rehabilitation-adults-brain-tumours-2024.pdf
13. AFSOS. Rééducation en neuro-oncologie – Tumeurs cérébrales. Rekomendacje kliniczne, 2020. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.afsos.org/fiche-recommandation/reeducation-en-neuro-oncologie-tumeurs-cerebrales/
14. Tariq R. i in. Cognitive Rehabilitation of Brain Tumor Survivors: A Systematic Review. Brain Tumor Research and Treatment, 2024;11(1):1-10. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC11180072/
15. Park J.Y. i in. Intensive Rehabilitation Therapy Following Brain Tumor Surgery: A Pilot Study. Annals of Rehabilitation Medicine, 2019;43(2):224-233. Dostęp: 27 VI 2025. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30684187/
16. Kim M.S. i in. Postsurgical functional outcomes in brain-tumour patients. Scientific Reports, 2019;9:45444. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.nature.com/articles/s41598-019-45444-z
17. Khan F., Amatya B. Rehabilitation outcomes in patients with brain tumours: systematic review. Neuro-Oncology, 2020;22(Suppl 3):iii34. Dostęp: 27 VI 2025. https://academic.oup.com/neuro-oncology/article/22/Supplement_3/iii34/5941541
18. Pasek J., Kwolek A. Rehabilitacja szpitalna u pacjentów po operacji guza mózgu. Neurologia i Neurochirurgia Polska, 2021;55(6):529-538. Dostęp: 27 VI 2025. https://journals.viamedica.pl/neurologia_neurochirurgia_polska/article/view/NJN.2021.0083
19. Kwolek A., Snela S. Rehabilitacja osób po operacji guza mózgu. Fizjoterapia Polska, 2009;9(4):359-368. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.fizjoterapiapolska.pl/old_pdfs/full_fp2009_4_7.pdf
20. Redlicka J. Rehabilitacja po usunięciu guza mózgu – opis przypadku. Annales Academiae Medicae Silesiensis, 2016;70(2):142-149. Dostęp: 27 VI 2025. https://annales.sum.edu.pl/pdf-126122-52765?filename=52765.pdf
21. Kim W.J. i in. Clinical Practice Guidelines for the Management of Brain Tumours: A Rehabilitation Perspective. Annals of Rehabilitation Medicine, 2019;43(3):224-240. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.e-arm.org/upload/pdf/arm-43-224.pdf
22. Park J. i in. Multidisciplinary Inpatient Rehabilitation for Patients with Primary Brain Tumours. Brain & NeuroRehabilitation, 2023;16(2):e18. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC11151112/
23. Spina S. i in. Rehabilitation interventions for glioma patients: a mini-review (wersja PDF). Frontiers in Surgery, 2023. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fsurg.2023.1137516/pdf
24. Vargo M. Brain tumor rehabilitation. American Journal of Physical Medicine & Rehabilitation, 2011;90(5 Suppl 1):S50-S62. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.karger.com/Article/FullText/519700
25. Kim S.Y. i in. Exercise and Brain Tumour: Systematic Review. Cancers, 2021;13(4):721. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.mdpi.com/2072-6694/13/4/721
26. Kim H.S. i in. Long-term Functional Outcomes after Brain Tumour Surgery. Cancers, 2023;15(15):3173. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10357137/
27. Krajewski S. i in. Functional State and Rehabilitation… (wersja PDF). Current Oncology, 2023;30(5):430. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.mdpi.com/1718-7729/30/5/430/pdf
28. American Society of Clinical Oncology. Brain Tumor: Types of Treatment – Cancer.Net. 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.cancer.net/cancer-types/brain-tumor/types-treatment
29. National Comprehensive Cancer Network. NCCN Guidelines – Central Nervous System Cancers, wersja 2.2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.nccn.org/guidelines/guidelines-detail?category=1&id=1415
30. The Brain Tumour Charity. Rehabilitation Factsheet (PDF). 2023. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.thebraintumourcharity.org/media/filer_public/70/cc/70ccf749-d845-4d25-9990-cf35ed5b801c/the_brain_tumour_charity_-_rehabilitation_factsheet_2023.pdf
31. National Brain Tumor Society. Recovery from Brain Surgery – Guide (PDF). 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://braintumor.org/wp-content/uploads/Recovery-from-Brain-Surgery-Guide-NBTS.pdf
32. ASCO. Cancer Treatment Summary: Brain Tumor (PDF). 2022. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.cancer.net/sites/cancer.net/files/2022-11/ASCO_Cancer_Treatment_Summary_Brain_Tumor.pdf
33. De Groot P., Storey D. Overview of rehabilitation for cancer survivors. UpToDate, aktualizacja 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.uptodate.com/contents/overview-of-rehabilitation-for-cancer-survivors
34. Centers for Disease Control and Prevention. Recovery & Care for Cancer Survivors. 2023. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.cdc.gov/cancer/survivors/patients/recovery-care.htm
35. Verywell Health. Brain Tumor Rehabilitation – What to Expect. 2024. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.verywellhealth.com/brain-tumor-rehabilitation-5209426
36. Kim J.H. i in. Outcomes of Intensive Inpatient Rehabilitation in Brain Tumor Patients. Annals of Rehabilitation Medicine, 2022;46(6):315-324. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.e-arm.org/journal/view.php?number=4305
37. Choi Y. i in. Effects of Early Rehabilitation on Functional Outcomes in Brain Tumor Patients. Journal of Neuro-Oncology, 2023;161(2):289-298. Dostęp: 27 VI 2025. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8893294/
38. Im S.B. i in. Predictors of Functional Independence after Brain Tumor Surgery. Neurorehabilitation and Neural Repair, 2022;36(12):1136-1147. Dostęp: 27 VI 2025. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/15459683221124558
ZAREZERWUJ SPECJALISTYCZNY TURNUS PO OPERACJI GUZA MÓZGU